W połowie IX w. na zboczu Góry św. Marcina został wybudowany gród, prawdopodobnie przez ludność plemienia Wiślan. Przed paru laty w wyniku intensywnych prac wykopaliskowych tarnowskich archeologów A. Cetery i J. Okońskiego, odkryte zostało jedno z największych w Polsce grodzisk wczesnośredniowiecznych, zajmujące powierzchnię 9,6 hektara. Wokół grodziska archeolodzy natrafili na ślady osad, mniej więcej z tego samego okresu czasu. Gród funkcjonował również po włączeniu Wiślan do państwa Polan, czyli u schyłku X w. Zniszczony został prawdopodobnie w latach 30-tych XI w., podczas powstania ludowego (lub najazdu Czechów – ?).
Być może, że w połowie XI w. powstała nad rzeką Białą, na terenie dzisiejszego Tarnowca, osada nosząca dość popularną w całej Słowiańszczyźnie, nazwę Tarnów. Była własnością monarszą, a na przełomie XI i XII w. została nadana przez „królową” Judytę klasztorowi benedyktynów w Tyńcu k. Krakowa. Fakt ten potwierdza dokument papieskiego legata, kardynała Idziego z Toucy, który przebywał w Polsce zapewne w 1124 r. Niezachowany w oryginale, lecz w późnych zniekształconych odpisach, dokument ma błędną datację (rok 1105 zamiast 1124). Jest to pierwsze źródło pisane, w którym znajduje się wzmianka o osadzie Tarnów. Druga wzmianka o Tarnowie pochodzi dopiero z roku 1308 (lub 1309). W wykazie cudów załączonych do „Żywotu błogosławionej Kingi” wymieniona jest kobieta o imieniu Marta, która miała pochodzić z ówczesnej wsi Tarnów, należącej do komesa (zarządca grodu) Rafała. Jest to również pierwsza znana z imienia mieszkanka Tarnowa. Zaś komes Rafał byłby pierwszym nazwanym po imieniu tarnowianinem. Wówczas to zapewne teren dzisiejszego miasta (nie mylić z osadą o nazwie Tarnów na Górze św. Marcina) należał do rycerskiego rodu herbu Rawicz (wyobrażenie panny na niedźwiedziu na tarczy).
W roku 1327 Spycimir herbu Leliwa (złoty półksiężyc i sześcioramienna gwiazda w polu błękitnym) na drodze kupna i zamiany z rycerzem Leonardem (zapewne herbu Rawicz) nabył wieś, zwaną później Tarnów Wielki i na jej obszarze, być może w szczerym polu, na tzw. surowym korzeniu, założył swoje prywatne miasto w 3 lata później. Zachował się do dziś, przechowywany w Bibliotece XX. Czartoryskich w Krakowie dokument lokacyjny miasta Tarnowa. W dniu 7 marca 1330 r., król Polski Władysław Łokietek daje przywilej zezwalający lokować miasto Tarnów naprawie teutońskim (niemieckim). Mieszczanie tarnowscy mieli się posługiwać takimi samymi prawami jak mieszczanie w królewskim Krakowie.
W tym samym roku, Spycimir Leliwita wojewoda i kasztelan krakowski, druga osoba po królu w państwie, ukończył budowę zamku na północnym zboczu Góry św. Marcina. Resztki ruin, tej ongiś wspaniałej budowli, przetrwały do dziś. Ród Leliwitów dbał o rozwój i świetność miasta. Jedna z gałęzi rodu, panów na Tarnowie, od XV w. nazywa się Tarnowskimi. Dziedzice miasta sprzyjają rozwojowi handlu i rzemiosła poprzez wydawanie odpowiednich przywilejów dla kupców i rzemieślników. Od początku lokacji w mieście osiedlają się polonizujący się Niemcy, przenoszący się tutaj z Krakowa i Nowego Sącza. W 1445 r. znajdujemy w źródłach wzmianki o tarnowskim Żydzie Kalefie, który przybył tutaj ze Lwowa i handlował jedwabiem.
W XVI w. osiadła w Tarnowie liczna kolonia Szkotów. Rodziny Nikielsonów, Dunów, Huysonów obracały znacznymi kapitałami i utrzymywały stosunki handlowe prawie z całą Europą. Powstają też w mieście z ich inicjatywy pierwsze banki i spółki handlowe. Największy rozkwit miasta łączy się jednak z osobą Jana Tarnowskiego (1488-1561), hetmana wielkiego koronnego. Ten znakomity wódz, polityk, pisarz i gospodarz, prawdziwy człowiek Renesansu, korespondujący z Erazmem z Rotterdamu, w latach 1554-1560 wydał instrukcje, wpisane do ksiąg miejskich odnośnie sprawowania urzędów w mieście, jego obrony przed nieprzyjacielem, zachowania się ludności w czasie pożaru, organizacji cechowego rzemiosła.
W XVI w. miasto liczyło ok. 1200 mieszkańców i 200 domów w obrębie murów miejskich (dzisiejsza starówka). Miasto zostało opasane wałami i murami już w połowie XV w., rozbudowanymi za hetmana Jana Tarnowskiego w pierwszej ćwierci XVI w. Od 1467 r. działały w Tarnowie kanalizacja i drewniane wodociągi, doprowadzające wodę do studzien – cystern w Rynku. W mieście w XVI w. była szkoła, synagoga, a pod koniec prawdopodobnie zbór kalwiński. Rzemiosła zorganizowane są w kilkunastu cechach (30 rzemiosł w 7-12 cechach).
Kościół parafialny, wzniesiony zapewne tuż po lokacji miasta w 1400 r. został podniesiony staraniem dziedziców do godności kolegiaty. Po śmierci hetmana Jana Tarnowskiego 16 maja 1561 r. włoski rzeźbiarz Jan Maria Mosca z Padwy (stąd zwany Padovano)
zaczął rzeźbić w tarnowskiej kolegiacie jeden z najpiękniejszych i największych w Europie (13,8 metrów) pomników nagrobnych doby Renesansu. Pomnik ten stojący w prezbiterium kościoła z wyrzeźbionymi naturalnej wielkości figurami hetmana i jego syna Jana Krzysztofa Tarnowskiego został ukończony w 1573 r. Jan Maria Padovano zaprojektował też bryłę renesansowego ratusza w Tarnowie i kierował jego przebudową w latach 60. XVI w. W 28 wnękach (blendach) attyki ratusza znajdowały się wówczas namalowane na rynku portrety Tarnowskich od Spycimira do Jana Krzysztofa Tarnowskiego, zm. w 1567 r., ostatniego męskiego przedstawiciela tej linii rodu.
W 1570 r. Tarnów przeszedł, drogą małżeństwa córki hetmana Tarnowskiego Zofii, w posiadanie książąt Ostrogskich (po jej śmierci). Po śmierci zaś męża Zofii, księcia Konstantego Ostrogskiego w 1588 r., miasto wraz z okolicą (tzw. hrabstwo tarnowskie) przechodzi w ręce kilku właścicieli. Liczne pożary i epidemie (tzw. wówczas zarazy) niszczą dobrobyt ludności i substancję materialną miasta. W październiku 1655 r. Tarnów rabują Szwedzi podczas tzw. „potopu”. Jeśli w XVI w. miasto liczyło około 2 tys. mieszkańców, to po najeździe szwedzkim zaledwie 768.
Podniesienie z upadku miasto zawdzięcza kolejnym dziedzicom, książętom Sanguszkom, którzy w 1723 r. przejęli je w posiadanie po Lubomirskich. Rzeczpospolita jednak zmierzała do upadku, do czego przyczynili się walnie jej sąsiedzi. Od 1772 r. czyli od I rozbioru, Tarnów znalazł się pod zaborem austriackim, w tzw. Galicji. Paradoksalnie jednak, ale właśnie władze zaborcze przyczyniły się do rozwoju miasta. Sprzyjało temu przejęcie go z rąk prywatnych i zlokalizowa nie tutaj siedziby cyrkułu (jednostki administracyjnej w randze powiatu), a od 1785 r. biskupstwa.
W dniu 14 marca 1794 r. w Tarnowie urodził się Józef Bem późniejszy generał, bohater walk o niepodległość Polski (w powstaniu listopadowym 1830–31) i Węgier podczas Wiosny Ludów w latach 1848-1849. W latach 30. i 40. XIX w. Tarnów był ośrodkiem licznych konspiracji niepodległościowych. Wybuch powstania krakowskiego w 1846 r. w Tarnowie i całym cyrkule tarnowskim przerodził się w krwawą antyniepodległościową chłopską rewoltę, zwaną rabacją. Zajścia te – jak się przypuszcza – były zainspirowane przez austriacką lokalną administrację, przy cichym poparciu władz gubernialnych we Lwowie. W drugiej połowie XIX w. nastąpił gwałtowny rozwój miasta.
W 1852 r. Tarnów zostaje połączony linią kolejową z Krakowem. W 1870 r. miasto liczy 21 779 mieszkańców i jest trzecim co do wielkości w Galicji po Lwowie i Krakowie. W 1878 r. w Tarnowie wprowadzono oświetlenie gazowe. W trzy lata później ukazał się pierwszy numer stałej gazety, tygodnik „Pogoń”. Zaczynają pojawiać się stałe placówki kulturalne w mieście. W 1888 r. ks. Józef Bąba założył pierwsze na ziemiach polskich Muzeum Diecezjalne, gromadzące zabytki sztuki sakralnej.
Rok 1910, tzw. „rok inwestycji”, przyniósł Tarnowowi nowoczesne wodociągi, elektrownię i nowy gmach dworca kolejowego. W sierpniu 1914 r. z Tarnowa wyruszają na pola walki Polskie Drużyny Strzeleckie, Strzelec i Sokół. Ogółem co piąty legionista pochodził z Tarnowa i najbliższych okolic. Jednak 10 listopada 1914 r. wkraczają do Tarnowa wojska rosyjskie i pozostają tutaj do 6 maja 1915 r. Podczas operacji tarnowsko-gorlickiej w początku maja 1915 r. miasto jest ostrzeliwane przez ciężką artylerię austriacką. Kilka budynków w mieście i perony dworca kolejowego uległy zniszczeniu.
Wojna jednak zmierza ku końcowi. Tarnów jako pierwsze miasto w Polsce zrzuca jarzmo niewoli po 146. latach niewoli w nocy z 30 na 31 października 1918 r. Podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. premierem Rządu Obrony Narodowej został Wincenty Witos z podtarnowskiej wsi Wierzchosławice, a gubernatorem wojskowym Warszawy w lipcu i sierpniu został na własną prośbę mianowany urodzony w Tarnowie w 1864 r. gen. Franciszek Latinik. W początku 1927 r. rozpoczęta została budowa Państwowej Fabryki Związków Azotowych we wsi Świerczków k. Tarnowa, od 1929 r. noszącej nazwę Mościce, włączonej do Tarnowa. Ta jedna z największych inwestycji przemysłowych Polski międzywojennej przyczyniła się znacznie do rozwoju miasta, które stawało się miastem przemysłowym. Tuż przed wybuchem wojny Tarnów liczy prawie 40 tys. mieszkańców. Połowę ludności stanowią obywatele pochodzenia żydowskiego, mający ok. 30 synagog i domów modlitwy, cmentarz funkcjonujący od XVI w., szkoły, kluby sportowe, stowarzyszenia kulturalne.
W dniu 28 sierpnia 1939 r. na tarnowskim dworcu kolejowym wybuchła bomba zegarowa, pozostawiona w przechowalni bagażu przez niemieckiego sabotażystę. Wydarzenie to poprzedziło wybuch II wojny światowej w dniu 1 września 1939 r. Już w 1940 r. w dniu 14 czerwca z grona więźniów politycznych tarnowskiego więzienia sformowano kontyngent w liczbie 728 osób, który miał okazać się pierwszym w historii masowym transportem do KL Auschwitz. Znaleźli się w nim mężczyźni wskazani przez komendanta SD i policji bezpieczeństwa na dystrykt krakowski – SS-Sturmbannführera Ludwiga Hahna. Pochodzili oni z różnych regionów kraju, lecz przeważali wśród nich mieszkańcy południowej Polski. W gronie wyselekcjonowanych do transportu więźniów znajdowali się m.in. członkowie ruchu oporu, działacze polityczni i społeczni aresztowani w ramach Akcji AB, osoby zatrzymane podczas próby nielegalnego przekroczenia granicy (w celu wstąpienia w szeregi Wojska Polskiego we Francji), duchowni katoliccy, a także niewielka grupa Żydów. Wśród nich był Stanisław Ryniak, pierwszy zarejestrowany polski więzień obozu o numerze obozowym 31, Wiesław Kielar o numerze 290, Bronisław Czech o numerze 646.
W początku września 1943 r. nastąpiła zagłada tarnowskiego getta. Zostało wymordowanych wówczas ok. 20 tys. Żydów. Przez cały czas hitlerowskiej okupacji istnieje w mieście i okolicy ruch oporu organizowany pod auspicjami rządu londyńskiego i Armii Krajowej. Jego działania nasiliły się jesienią 1944 r. w ramach akcji „Burza”. Batalion „Barbara” 16. pułku piechoty AK stoczył wówczas szereg potyczek i dwudniowy bój pod Jamną z Niemcami. Wyzwolenie spod hitlerowskiej okupacji nastąpiło 18 stycznia 1945 r. Powoli zaczęły się odradzać placówki kultury zlikwidowane podczas wojny przez okupanta. W 1945 r. powstało Muzeum Ziemi Tarnowskiej na bazie
istniejącego od 1927 r. Muzeum Miejskiego.
W okresie „polskiego października” zaczęły w Tarnowie powstawać antykomunistyczne Komitety Rewolucyjne. Tarnów miasto rodzinne gen. Bema zaczął wysyłać transporty z krwią i żywnością na Węgry, gdzie wojska radzieckie tłumiły zryw niepodległościowy.
W 1957 r. powstał w Tarnowie Państwowy Teatr Ziemi Krakowskiej im. Ludwika Solskiego.
W latach 1975-1997 Tarnów był stolicą województwa. Miasto zaczęło się rozbudowywać – powstały nowe osiedla: Jasna, Rzędzin, Falklandy. Od 1990 r. miasto ma demokratyczny samorząd, pochodzący z wyborów – w tym czasie został przeprowadzony generalny remont ulicy Wałowej – który stał się deptakiem. Nowy wygląd zyskał także Rynek, który zapełnił się kawiarniami i pubami. Obecnie Tarnów jako miasto powiatowe wkracza w kolejny etap budowania swej tożsamości.
Opracował Kazimierz Bańburski, www.tarnow.pl