Pamiętnik krakowskiej rodziny Louisów (1831-1869)

Zapiski Józefa Wawel – Louisa o 1846 roku

„W nocy z dnia 20 na 21 [lutego 1846 r.] z piątku [na sobotę], o godzinie 12 w nocy słyszeć się dały dwa wystrzały, które były przy kościele św. Idziego, od których rannym ciężko został Holtzmann, aktor tutejszy. O godzinie 4 rozpoczęły się działania wojenne. Oddział powstańców złożony z 20 ludzi wyszedł z ulicy Kopernika [1]; na Stradomiu przechadzał się policjant. Ten, gdy ich zobaczył, uciekł przed konsula [2], lecz powstańcy go dogonili i chcieli go zabić, lecz on do nich przystał. Wówczas posłyszeli tętent koni, pokryli się popod domy i zobaczyli 8 szwoleżerów, na których wypadli. Czterech z nich zabili, a czterech uciekło. Wtem wpadli na piechotę z 30 ludzi złożoną [3], która była przy poczcie polskiej [4], rozbroili ją i tylko w koszulach puścili do miasta. Zegary miejskie zatrzymano o drugiej po północy [na rozkaz Austriaków]. Gdy się to działo, posłyszeli wielki turkot. Myśleli, że to z armatami idą, przeto pokryli się popod domy, lecz gdy [turkot] już blisko był nich, zobaczyli brykę. Wyskoczyli i zatrzymali [ją]. Pytali się stangreta, kogo by wiózł. Odpowiedział, że nikogo, ale gdy mu zagrozili kulą, powiedział, że komisarza Weinbergera. Weinberger z przeszłej jeszcze rewolucji był nienawidzony od wszystkich, teraz zaś wziął się tutaj w następujący sposób: powrócił był z Ruszczy, gdzie księdza Janutkę dławił [5].

       Przyjechawszy przed odwach chciał, żeby który z inspektorów jechał z nim, lecz żaden nie chciał. Wszyscy odradzali mu, że czas napadu się zbliża, lecz on, nie uważając na to, wziął na głowę krakuskę, ażeby się mógł powstańcom łatwiej wyślizgnąć. Na odgłos, że wiezie Weinbergera, wszyscy się zlecieli i strzelano parę razy do bryczki, lecz on schował się pod fartuch i zawołał: „Nakręcaj i uciekaj!” Furman tyle dokazał, iż potrafił nakręcić i zaczął uciekać. Lecz powstańcy go dogonili, złapali, bryczkę wywrócili i furmana kosą w głowę ranili, a gdy ten uciekł, zaraz Weinbergera wyciągnęli na trawie kosami siekali, lecz że było ciemno, w trawę rąbali, a chociaż który kosą trafił, jednakże go nie skaleczył, bo był bardzo opakowany. Furman zaś, który uciekł, pobiegł w Grodzką ulicę. Przybiegł do stojących przy dawnym arsenale szwoleżerów (widział bowiem przejeżdżając, gdzie stali) i zaczął wołać: „Panowie! Panowie! komisarza zabijają”. Szwoleżerowie, słysząc najpierw strzały, a potem głos wołający o pomoc, ruszyli czwórkami całą masą tam, skąd słyszeli wystrzały. Powstańcy, widząc zbliżającą się siłę wielką, umknęli. Szwoleżerowie przyszedłszy nad Weinbergera, którego nie znali, myśleli, że powstaniec, bo był w krakusce, zaczęli go tyrpać pałaszami i wziąwszy go między konie, wrócili z nim do miasta, nie goniąc bynajmniej powstańców. Przy kościółku św. Jędrzeja stał posterunek milicji. Szwoleżerowie oddali milicji Weinbergera. Ta, widząc człowieka w krakusce i dorozumiewając się, że to jest powstaniec, tak go stłukła kolbami, że ledwie żywego doprowadziła na odwach. Na odwachu milicjant tak palnął kolbą w głowę Weinbergera, iż mu ogromną dziurę w głowie zrobił a krwią jego zbryzgał nadchodzącego dyrektora policji [Kroebla], który nie mógł wyjść z osłupienia, widząc u nóg swych ledwo żywego komisarza. Przeto trafiła kosa na kamień i od swoich zabity został. Na drugi dzień w szpitalu umarł z rany w głowie. Z powstańców na Stradomiu jeden tylko był lekko ranny [w głowę – medyk Olechowski]. Później powstańcy, złączywszy się z podobnym małym korpusem, poszli Plantami ku ulicy Mikołajskiej. Dotąd działali odpornie, lecz postanowili szukać szczęścia w otwartym boju. Natarli więc na piechotę austriacką i posunęli się ku ulicy Szpitalnej, lecz ogniem rotowym wstrzymani (na który nie mieli czym odpowiadać, gdyż było ich tylko 50, między którymi pięciu tylko w palną broń zaopatrzonych było), cofnęli się trochę. Dowódca ich Boczkowski, ekonom mogilski, w stroju balowym (we fraku i w białych glace rękawiczkach), był lekko ranny, lecz nie ustąpił z placu
i zwiódł chwalebną bitwę z kapralem austriackim. Pozbawionego kosy, broniącego się tylko rękami, przebił bagnetem kapral. Boczkowski nie traci umysłu, dobywa chustki i zatyka nią wylatujące flaki, dobywa noża i dwie głębokie rany w gardło przeciwnikowi zadaje. Obydwaj tracą siły. Kapral w parę minut kona, Boczkowski pół godziny jeszcze pasuje się ze śmiercią [6] . Powstańcy znowu natarli i znajdowali się już blisko. wojska, lecz gdy usłyszeli komendę dania ognia do nich, pokryli się popod domy, tak że im ogień bynajmniej nie szkodził. Potem po dwakroć z głośnym okrzykiem „Hurra” nacierali, lecz odparci bagnetami rozpierzchli się na wszystkie strony, nie mając innej straty w zabitych i rannych, jak swego dowódcę. Ze strony austriackiej jeden był zabity, pięciu mocno rannych, jeden oficer lekko ranny. Powstańcy rozpierzchnięci tyralierowali tylko po przedmieściach ze szwoleżerami. Eustachy Belli, szlachcic, posesor z Zastowa, zebrawszy 40 chłopów wszedł z nimi na przedmieście Lubicz; zostawiwszy chłopów pod komendą kogoś innego, objął dowództwo jazdy z 20 koni złożonej, mając przy tym kilku pieszych kosynierów. Z tym oddziałem ciągnął ulicą Lubicz. Przy ogrodzie W. Brodowicza [7] spotkał patrol szwoleżerski z 30 koni złożony. Natarli na niego, lecz szwoleżerzy pierzchli od razu, zostawiwszy jednego ciężko ranionego. Tego jeden kosynier odprowadził do szpitala. Skoro go już umieścił, wychodzi za bramę, a tu nowy liczny patrol idzie. Nie strwożył się tym, owszem śmiało w bramie stanął. Skoro się zbliżyli, z kosą w dłoni, z okrzykiem „Hurra!” wylatuje. Strwożeni szwoleżerowie w popłochu dali do niego z karabinów ognia, lecz nieszkodliwie, i umknęli. Belli, wyparłszy patrol, gonił go aż na Kleparz. Tam zastał blisko szwadron uszykowany – gdyż tam ich wszystkich były koszary – natarł tak gwałtownie, iż od razu szyki ich połamał, porozbijał i zmusił do ucieczki. Uciekających tak gwałtownie gonił i płatał, iż szwoleżerowie, ratując się od niechybnej śmierci, pałaszami swe konie rąbali. W największym galopie leciał ulicą Sławkowską, pędząc przed sobą masę szwoleżerów, drogę krwią naznaczając. Uciekających wpędził na własną piechotę i na sam Rynek. Tu dopiero okazała się ta lwia jego odwaga. Ścierając się z przybyłymi na pomoc szwoleżerami, utracił rękę. Pozostałą zaś jeszcze pięciu szwoleżerów zgładził. Dopiero piechota dała do nich ognia, od którego Belli zleciał z konia, który pod nim był ranny. Cichy Antoni, sługa, natenczas adiutant jego, zabity został. Reszta cofnęła się. Belli bez konia, bez broni, bez ręki, uciekając, dogoniony od szwoleżerów, na sztuki porąbany został. A tako ten atak, tak chwalebny dla powstańców, choć nie bardzo korzystny, małą stratą okupiony został, albowiem było 2 zabitych – Belli i Cichy – 2 rannych przy ataku na Kleparzu, to jest Jordan Władysław jakiś jeszcze i dwa konie. Strona przeciwna daleko większą poniosła stratę tako w zabitych lub rannych szwoleżerach, jako też i w koniach zabitych, wziętych i uciekłych. Gen. Conin w dniu tym wydał odezwę do mieszkańców miasta Krakowa, ażeby kamienice o godz. 10 były pozamykane. Pod każdą kamienicą, szczególnie w Rynku i ulicy Grodzkiej, stało po dwóch żołnierzy, dla pilnowania, żeby kto nie wyszedł”. 

Przypisy:

1. Tak nazywała się na Stradomiu późniejsza ulica Koletek. Znajduje się ona w pobliżu zaułka koło kościoła św. Agnieszki. Były to odludne okolice bezpośrednio sąsiadujące z brzegiem tzw. Starej Wisły.
2. … uciekł przed konsula… – tj. przed dom na Stradomiu, w którym mieszkał rezydent rosyjski baron Ungern-Sternberg.
3. Po 50 latach relacja Louisa w „Kronice” jest odmienna. Może nieco liczyła się z honorem armii austriackiej, w której oficerem był jego syn. Najprzód nastąpić miało zetknięcie się powstań- ców z oddziałem piechoty. „Do poważniejszego starcia jednakże nie doszło, albowiem wyjeż- dżający w tej chwili z Kazimierza silny patrol szwoleżerów pospieszył piechocie na pomoc i rozpędził powstańców”. Nie ma mowy o zabiciu 4 szwoleżerów, ani rozbrojeniu 30 żołnierzy piechoty. Nie słyszał o tym też Ambroży Grabowski – więc chyba to były plotki
4. …przy poczcie polskiej…–była to poczta Królestwa Kongresowego, znajdująca się również na Stradomiu.
5. …księdza Janutkę dławił – tu: przeprowadzał śledztwo.
6. Te informacje o rzekomym dowódcy, Janie Boczkowskim, pozbierał Wawel-Louis od urzędników Komory Królestwa jak: Polskiego. Dodał tam również do swoich notatek i inne szczegóły o Boczkowskim,,,…nie należał do ruchu, szedł z burdelu na ul. Różanej i wlazł w mak”; a także:,,…wybiegł rano 21 II z domu prałatowskiego i żołnierz strzelał do niego…” (Rkp. t. I s. 14-15).
7. Przy ogrodzie W. Brodowicza… – przy ul. Lubicz. Wiadomość o zranionym tu szwoleżerze podał Wawel-Louis na podstawie opowiadania przyjaciela jego ojca, rządcy szpitala – Napoleona Jędrzejowskiego: „[Rannego] z głęboko rozciętą twarzą przyprowadził pod rękę do szpitala św. Łazarza jakiś kosynier, troszczył się bardzo o jego zdrowie i odchodząc, ucałował go serdecznie. Patrole szwoleżerów nie dochodziły tej nocy do bramy szpitala”.

Oktawia Wawel – Louis

W roku 1846 była rewolucja. Dnia 20 lutego w piątek i wyszedł rozkaz, ażeby o godzinie 9 kamienice były pozamykane, a około północy widzieliśmy po 6 milicjantów przy każdej kamienicy z odwiedzionymi kurkami; jak kto wyszedł z kamienicy, zaraz strzelali. O godzinie 12 rozpoczęła się bójka na kilku końcach, jak to: na Mikołajskiej ulicy, na Sławkowskiej i na Stradomiu. Na ulicy Mikołajskiej dowodził Belli; [powstańców] było bardzo mało, jednak się dość długo bili, ale jakiś kapral austriacki przebił [Bellego] nożem. Miał jeszcze tyle odwagi Belli, że wyjął ten sam nóż, przebił tego samego kaprala, że ten zaraz skonał, a Belli chciał się jeszcze ratować i wyjął chustki i zatkał sobie ranę, ale siły go opuściły, że skończył zaraz [1]. Druga bitka była na Kleparzu, a tam dowodził Boczkowski. Bójka była ze szwoleżerami, ale, jak wiadomo, że szwoleżerzy są tchórze, więc zaraz pouciekali; ale nadciągnęła piechota i bili się dość długo, ale siła Polaków była mała, więc Boczkowskiego posiekali, a reszta się rozpierzchła. Na hasło, kiedy bójka się ma rozpocząć, wystrzelił Focht, ale milicja mu się odstrzeliła. Gdy się już wszystko skończyło, wkroczyli Austriacy jako zwy-cięzcy do Rynku; na czele nich był generał Collin, przy nim jechał pułkownik, a za nimi całe wojsko. Dopiero zaczęli się szturmować do kamienicy Fochta i stamtąd wszystkich mężczyzn wyprowadzili na odwach, bijąc i kolbując, a później zamknęli ich do kościoła św. Wojciecha. O godzinie 9 do 11 wolno było chodzić, ale żołdactwo było tak rozjuszone, że zabijali, kolbowali. Te rzeczy działy się w sobotę [21 II]. Na wieczór zabarykadowali ulice i kazali miasto iluminować, żeby im było widno. Na drugi dzień, to jest w niedzielę [22 II], było bardzo smutno, nikt nie wychodził na ulice, tylko samo żołdactwo. Wieczór o godzinie 6 zaczęło się wojsko kręcić, zbierać, nareszcie całe wojsko z armatami z generałem wymaszerowało, a milicja, która była na samym końcu, tak się spieszyła, że nie maszerowała, lecz leciała. Jeszcze nie byli na Kazimierzu, kiedy więźniowie od św. Wojciecha tłukli się, żeby ich puścić; gdy ich wypuścili, ci wszyscy wołali: „Panowie bracia do broni!” Ta cała noc [z 22/23 II] przeszła na krzykach. Wołali, że Moskale idą, w dzwony [bili], most podgórski spalili. W poniedziałek [23 II] wciąż były krzyki, wszystko latało po mieście poprzebierane w krakuskach, w milicyjnych mundurach, z pałaszami i pikami, kosami, rozmaitymi broniami, a to prawdziwy był karnawał wenecki. Żyliśmy w nadziei, że Polska powstanie, ale gdyśmy się dowiedzieli o mordach i rabunkach w Galicji, byliśmy w wielkim strachu. W piątek [27 II] ksiądz [Ziętarski] wyszedł z procesją, na Podgórzu Austriacy otoczyli cały kościół, wielu [ludzi] pomordowali, a resztę wzięli w niewolę [2]”.

Przypisy:

1. Oktawia przedstawia akcję bałamutnie; Belli działał na ul. Sławkowskiej, szczegóły wspomniane przez Oktawię przypisywano Boczkowskiemu
2. W czasie procesji podgórskiej aresztowano i przewieziono do Ołomuńca 29 księży.

Źródło: opr. Jerzy Zathey, Pamiętniki krakowskiej rodziny Louisów (1831-1869), Kraków 1962